AI và đạo đức là một chủ đề không thể bỏ qua trong bối cảnh công nghệ ngày càng chi phối cuộc sống con người. Với mariemartineau, chúng tôi hiểu rằng phát triển trí tuệ nhân tạo không chỉ là vấn đề kỹ thuật, mà còn là trách nhiệm đạo đức sâu sắc. Cùng chúng tôi khám phá mối quan hệ giữa AI và các giá trị xã hội trong bài viết sau đây!
Hiểu về AI và định kiến
Trước khi đi sâu vào AI và đạo đức, cần hiểu rõ cách mà AI vận hành và lý do vì sao định kiến có thể len lỏi vào hệ thống tưởng như vô cảm này.
AI hoạt động như thế nào?
Trí tuệ nhân tạo không tự nhiên mà biết. Nó học từ dữ liệu hàng triệu mẩu thông tin thu thập được từ hành vi, văn bản, hình ảnh, video, và các hệ thống cảm biến. Quá trình học này được gọi là huấn luyện mô hình.
Một khi đã học xong, AI sẽ dự đoán, phân loại hoặc đưa ra quyết định dựa trên dữ liệu đầu vào mới. Tuy nhiên, nếu dữ liệu đã có sai lệch từ đầu, AI sẽ khuếch đại sai lệch đó mà không hề hay biết.
Định kiến trong AI là gì?
AI và đạo đức liên quan chặt chẽ đến khái niệm định kiến hay còn gọi là bias. Trong máy học, định kiến là những sai lệch xảy ra trong dữ liệu hoặc thuật toán khiến AI ra quyết định không công bằng.
Định kiến kỹ thuật bắt nguồn từ cấu trúc dữ liệu, còn định kiến xã hội học đến từ sự bất cân bằng quyền lực và lịch sử kỳ thị trong xã hội. Cả hai cùng góp phần tạo nên AI không trung lập như ta từng nghĩ.
Các biểu hiện của định kiến và phân biệt trong AI
Không chỉ là lý thuyết, định kiến trong AI đã tạo ra hậu quả thực tế rõ ràng trong nhiều lĩnh vực thiết yếu của đời sống.
Trong tuyển dụng và nhân sự
Một ví dụ điển hình là hệ thống tuyển dụng tự động của Amazon. Hệ thống này từng được huấn luyện trên dữ liệu tuyển dụng trong quá khứ nơi nam giới chiếm đa số. Kết quả, AI tự động đánh giá thấp hồ sơ nữ giới và loại bỏ họ ngay từ vòng sàng lọc.
Tương tự, nhiều công ty sử dụng AI để sàng lọc CV nhưng lại vô tình loại bỏ ứng viên lớn tuổi hoặc người có tên không phổ biến trong văn hóa phương Tây. AI và đạo đức trong tuyển dụng, do đó, là vấn đề cần được giám sát nghiêm ngặt nhằm tránh tạo ra vòng lặp phân biệt lâu dài.
Trong pháp luật và thực thi luật pháp
AI đang được sử dụng để dự đoán khả năng tái phạm của người phạm tội, giúp tòa án đưa ra phán quyết. Tuy nhiên, các thuật toán như COMPAS ở Mỹ đã bị chỉ trích vì đánh giá người da màu có nguy cơ tái phạm cao hơn người da trắng, ngay cả khi họ phạm tội tương tự.
Hơn nữa, trong predictive policing công nghệ dự đoán khu vực có thể xảy ra tội phạm AI thường đề xuất tăng cường giám sát ở khu dân cư thiểu số, dựa trên dữ liệu phạm tội từ quá khứ. Điều này dẫn đến vòng xoáy bất công: càng bị giám sát, càng bị ghi nhận phạm tội, càng bị gán rủi ro cao.
AI và đạo đức trong y tế
AI được kỳ vọng sẽ cách mạng hóa chẩn đoán bệnh. Tuy nhiên, nếu hệ thống chỉ học từ dữ liệu người da trắng hoặc nam giới, thì khả năng phát hiện bệnh ở người da màu hoặc nữ giới có thể bị suy giảm nghiêm trọng.
Một nghiên cứu cho thấy hệ thống AI đánh giá mức độ đau của bệnh nhân da màu thấp hơn vì định kiến và phân biệt chủng tộc. Điều này làm dấy lên lo ngại về AI và đạo đức trong môi trường y tế, nơi sinh mạng con người bị đặt vào tay thuật toán.
Nhận diện khuôn mặt
Một trong những vấn đề gây tranh cãi nhất là độ chính xác thấp của công nghệ nhận diện khuôn mặt đối với phụ nữ và người da màu. Công nghệ này hoạt động tốt với khuôn mặt nam giới da trắng nhưng lại mắc lỗi cao với nhóm thiểu số.
Tại các sân bay, cơ quan công quyền hoặc khu dân cư, hệ quả là người vô tội dễ bị nhận diện sai, gây nhầm lẫn danh tính, kiểm tra oan sai, thậm chí dẫn đến hành vi phân biệt. Đây là minh chứng rõ ràng rằng công nghệ nếu thiếu đạo đức có thể củng cố định kiến xã hội thay vì xóa bỏ nó.
Nguyên nhân sâu xa gây ra định kiến trong AI
Không phải tự nhiên mà AI trở nên thiên lệch bởi có những yếu tố cấu trúc và kỹ thuật góp phần duy trì định kiến bên trong hệ thống:
Dữ liệu đào tạo thiếu đại diện
Nếu dữ liệu đầu vào không phản ánh đầy đủ các nhóm trong xã hội, AI sẽ không học được cách phục vụ họ. Ví dụ, một hệ thống nhận diện giọng nói chỉ được huấn luyện với tiếng Anh chuẩn sẽ hoạt động kém với người có giọng địa phương, hoặc nói tiếng Anh không bản xứ.
Nhiều nhóm yếu thế như người khuyết tật, cộng đồng LGBT hoặc dân tộc thiểu số thường bị bỏ qua trong quá trình thu thập dữ liệu. Kết quả là họ trở thành “người vô hình” trong thế giới AI. AI và đạo đức ở đây đòi hỏi chúng ta phải xem xét nghiêm túc khâu dữ liệu ban đầu.
Thuật toán được thiết kế không trung lập
AI không phải tự phát triển mà do con người lập trình. Điều này có nghĩa là các giá trị, niềm tin, và thậm chí định kiến của người lập trình có thể vô tình hoặc cố ý đi vào thiết kế thuật toán.
Nếu nhóm phát triển thiếu đa dạng, thuật toán sẽ thiếu góc nhìn từ các nhóm thiểu số. Ngoài ra, không có chuẩn đạo đức rõ ràng trong thiết kế cũng khiến các hệ thống này phát triển một cách thiếu kiểm soát, dễ gây ra hậu quả tiêu cực không ngờ tới.
Thiếu kiểm duyệt và minh bạch
Một vấn đề nghiêm trọng là việc vận hành AI giống như một “hộp đen” – nơi mà ngay cả nhà phát triển cũng không biết rõ lý do AI đưa ra quyết định cụ thể nào đó. Điều này khiến cho việc truy vết và sửa lỗi định kiến trở nên khó khăn.
Bên cạnh đó, thiếu quy trình kiểm duyệt đạo đức độc lập làm cho việc giám sát gần như bất khả thi. AI và đạo đức do vậy không chỉ là vấn đề kỹ thuật, mà còn là bài toán kiểm soát quyền lực và trách nhiệm.
Hệ quả xã hội và đạo đức
Sự lan rộng của AI và đạo đức thiên lệch không chỉ gây ra lỗi nhỏ, mà còn dẫn đến những hệ lụy sâu xa về mặt xã hội và nhân quyền.
Phân biệt và bất công xã hội
AI có thể vô tình củng cố các dạng phân biệt xã hội đã tồn tại: Phân biệt giới tính, chủng tộc, tuổi tác và giai cấp. Hệ quả là mất niềm tin vào công nghệ, đặc biệt khi người dân cảm thấy mình bị đối xử bởi máy móc hơn là con người. Đây chính là điểm giao nhau đầy thách thức giữa AI và đạo đức trong thế kỷ 21.
Vi phạm quyền con người
Từ việc không được tuyển dụng đến chẩn đoán bệnh sai, AI và đạo đức thiên lệch đe dọa quyền tiếp cận công bằng đến các dịch vụ thiết yếu. Ngoài ra, không có ai thực sự chịu trách nhiệm pháp lý khi AI gây ra hậu quả, dẫn đến tình trạng “vô chủ trách nhiệm”. Đây là lỗ hổng cần được lấp đầy nếu chúng ta muốn xây dựng một xã hội công nghệ mang tính nhân văn và bình đẳng.
Giải pháp hướng đến AI công bằng và có đạo đức
Không phải tất cả đều là thách thức bởi có những hướng đi cụ thể giúp xây dựng AI minh bạch và công bằng hơn cho mọi người. Cùng mariemartineau cập nhật một số giải đáp với AI và đạo đức sau đây:
- Các nhà phát triển cần xác định những nhóm dễ bị bỏ sót và chủ động bổ sung dữ liệu từ họ. Đảm bảo tính đại diện sẽ giúp mô hình AI phản ánh đúng xã hội thực, thay vì bóp méo nó. AI và đạo đức bắt đầu từ khâu dữ liệu nơi mọi thiên lệch cần được nhận diện và sửa chữa.
- Thiết lập các quy tắc đạo đức cụ thể trong quá trình phát triển thuật toán là điều cần thiết. Các nhà phát triển nên được đào tạo về công bằng, đa dạng và nhân quyền, song song với kiến thức kỹ thuật.
- Mỗi quyết định do AI đưa ra cần có khả năng giải thích rõ ràng, giúp con người hiểu và phản biện.
Kết luận
AI và đạo đức là bài toán then chốt của thời đại công nghệ hiện nay. Công nghệ không vô tư, nó phản ánh xã hội cả những mặt tiến bộ và định kiến ngầm ẩn. Nếu không kiểm soát, AI sẽ không xóa bỏ bất công mà có thể gia tăng chúng một cách tinh vi hơn. Đội ngũ mariemartineau tin rằng đạo đức không nên là phần phụ, mà là trọng tâm trong phát triển AI để xây dựng hệ sinh thái nhân văn và công bằng.
